Ubezpieczenie jest instytucją, która ma znieść lub przynajmniej ograniczyć ciężar pewnych zdarzeń losowych. Ubezpieczenia społeczne w tym wypadku skupiają się przede wszystkim na zapewnieniu ubezpieczonym bezpieczeństwa socjalnego poprzez ochronę ich przed pewnymi ryzykami socjalnymi, które ustawodawca uznał za godne ochrony ze społecznego punktu widzenia, tj. choroba, kalectwo czy starość. Z tego punktu widzenia można stwierdzić iż ubezpieczenia społeczne stanowić mogą formę zabezpieczenia przed niepewnością dnia codziennego, zwiększyć poczucie bezpieczeństwa i komfortu każdego z nas. W związku ze zmianami jakie zaszły w stosunku do kształcenia na doktoratach wiele zmian zaszło również w sferze ubezpieczeń społecznych którym podlegają doktoranci, warto więc wytłumaczyć dokładnie jakie ubezpieczenia społeczne przysługują doktorantom
Na samym wstępie warto jest wskazać iż system ubezpieczeń społecznych zawiera cztery rodzaje ubezpieczeń. Zgodnie z art. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych będą to:
- Ubezpieczenie emerytalne – zapewniające ubezpieczonym dochód w momencie zaprzestania pracy zawodowej po osiągnięciu wieku emerytalnego.
- Ubezpieczenie rentowe – zapewniające ubezpieczonym świadczenia pieniężne, w przypadku utraty dochodów pieniężnych związanej z wystąpieniem ryzyka inwalidztwa, niezdolność do pracy lub śmierć żywiciela.
- Ubezpieczenie chorobowe – zapewniające ubezpieczonym ochronę finansowa w razie choroby lub macierzyństwa.
- Ubezpieczenie wypadkowe – zapewniające ubezpieczonym prawo do świadczeń w razie utraty zdolności do pracy w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
Doktoranci szkół doktorskich zostali objęci obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi na mocy ustawy Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. 2018 poz. 1669), zmieniającej m.in. ustawę. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 423 dalej: u.s.u.s.). Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 7b u.s.u.s.:
Obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są: otrzymującymi stypendium doktoranckie doktorantami.
Z treści przepisu wynika więc że aby podlegać obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu prócz bycia osobą fizyczną należy ponadto :
- Otrzymywać stypendium doktoranckie
- Posiadać status doktoranta
Oznacza to więc że nie spełnienie którejś z tych przesłanek zasadniczo odbiera możliwość podlegania obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Pierwszym z nich jest otrzymywanie stypendium doktoranckiego, i choć nie wynika to bezpośrednio z redakcji powołanego przepisu to nie powinno budzić wątpliwości że chodzi w tym przypadku konkretnie o stypendium doktoranckie określone w art. 209 ust 1 Ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2021 r. poz. 478, dalej p.s.w.n.). Chodzi więc tutaj przede wszystkim o osoby starające się o stopień naukowy doktora w ramach szkół doktorskich (K. Ryś, Ubezpieczenia społeczne doktorantów szkół doktorskich [w:] Białostockie studia prawnicze, 2020, vol. 25 nr 4, s. 127).
Obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu nie będą zatem podlegać doktoranci, którzy nie pobierają stypendium doktoranckiego, jak np. doktoranci uczący się „starym trybem”, ale również doktoranci kształcący się w szkołach doktorskich posiadający już stopień doktorski (art. 209 ust 1 p.s.w.n.), lub którzy nie otrzymują stypendium ze względu na pobieranie wynagrodzenia w wysokości co najmniej 150% wysokości stypendium doktoranckiego z tytułu zatrudnienia w związku z realizacją projektu badawczego (art. 298 ust 1a p.s.w.n.). Ponadto obowiązkowemu ubezpieczeniu nie będą podlegać również osoby pobierające stypendium doktorskie, które nie posiadają statusu doktoranta, tak jak w przypadku wcześniejszego złożenia rozprawy doktorskiej (art. 209 ust. 8 p.s.w.n.). Podstawę do wymiaru składek w tym przypadku, zgodnie z art. 18 art 4 pkt. 2b u.s.u.s. stanowi kwota stypendium doktoranckiego.
W stosunku do reszty ubezpieczeń zgodnie z art. 12 ust. 1 u.s.u.s. obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby podlegające ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, co oznacza, iż wszyscy doktoranci którzy podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu będą również podlegać ubezpieczeniu wypadkowemu. Zgodnie natomiast z art. 11 ust. 2 u.s.u.s. mają oni również prawo do dobrowolnego przystąpienia do ubezpieczenia społecznego w razie choroby lub macierzyństwa, zwanego ubezpieczeniem chorobowym.
Wszyscy doktoranci którzy z jakiś względów nie podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym mogą skorzystać z art. 7 u.s.u.s., zgodnie z którym:
Prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi przysługuje osobom, które nie spełniają warunków do objęcia tymi ubezpieczeniami obowiązkowo.
Oznacza to więc, że każdy doktorant może podlegać ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu, jeśli tylko tego chce. Podstawę wymiaru składek w tym wypadku zgodnie z art. 18 ust. 7 u.s.u.s. stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż kwota minimalnego wynagrodzenia (w 2021 r. kwota ta wynosi 2800 zł).
Doktoranci podlegający dobrowolnemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu nie podlegają ani ubezpieczeniu chorobowemu, ani wypadkowemu. W razie wypadku w trakcie zajęć na studiach doktoranckich albo w czasie odbywania praktyki przewidzianej organizacją studiów mogą natomiast uzyskać świadczenia na podstawie ustawy z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz.U. z 2020 r. poz. 984), którego zakres ochrony jest niestety niższy niż to, którą daje ubezpieczenie wypadkowe. (A. Przybyłowicz, Zasiłek macierzyński doktorantów pobierających stypendia doktoranckie [w:] Praca i Zabezpieczenie Społeczne, 2020, nr 6, s. 30)
mgr Grzegorz Zębik
Lokalny Ambasador Praw Doktoranta
Artykuł został napisany w ramach projektu pn. „Lokalny Ambasador Praw Doktoranta” organizowanego przez Krajową Reprezentację Doktorantów ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach zadania publicznego „Organizowanie i animowanie działań na rzecz środowiska akademickiego” w 2021 r.