Doktorat to dla wielu z nas przygoda życia. Rozpoczynamy podróż w świat samodzielności naukowej. Dla innych z nas to z kolei przepustka do świetnej kariery w biznesie. Jednak wysokość stypendiów zarówno na studiach doktoranckich, jak i w szkołach doktorskich powoduje, że często poza pracą naukową musimy podjąć się dodatkowych zadań. Jakie ograniczenia istnieją w tym zakresie?
Podstawową informacją, o której należy pamiętać jest to, że do 31 grudnia 2023 roku istnieje dwusystem kształcenia doktoranckiego – ostatnie roczniki będą wciąż kształciły się na studiach doktoranckich, podczas gdy podstawową formą kształcenia będą już szkoły doktorskie. Ograniczenia w zatrudnianiu różnią się nieco w zależności od formy kształcenia.
Jestem na studiach doktoranckich
W odniesieniu do doktorantów ze studiów doktoranckich (III stopnia) na poziomie ustawowym nie ma jakichkolwiek ograniczeń w odniesieniu do zatrudnienia. Takie osoby mogą pracować zarówno w podmiotach nauki i szkolnictwa wyższego w Polsce – a więc uczelniach oraz instytutach badawczych czy naukowo-badawczych – jak i poza nimi. Jednak przed podjęciem zatrudnienia należy sprawdzić, czy jakieś przepisy w tym zakresie nie funkcjonują we właściwym regulaminie studiów doktoranckich. Jeśli tylko coś nas w nim zaniepokoi – należy dać znać swojemu Samorządowi Doktorantów albo Rzecznikowi Praw Doktoranta przy KRD.
Należy jednak pamiętać, że programy studiów doktoranckich mogą przewidywać prowadzenie obowiązkowych praktyk dydaktycznych. Dla przykładu – na Uniwersytecie Warszawskim doktorant lub doktorantka, którzy pobierają stypendium doktoranckie mogą prowadzić nieodpłatnie nawet 90 godzin zajęć dydaktycznych w ciągu roku akademickiego.
Jestem w szkole doktorskiej
W przypadku doktorantek i doktorantów ze szkół doktorskich przepisy ustawy wprowadzają pewne ograniczenia w zatrudnieniu. Podstawowa informacje jest jednak taka, że zatrudnienie osoby kształcącej się w szkole doktorskiej poza uczelnią nie podlega jakimkolwiek ograniczeniom. Nie jest ograniczony zarówno wymiar czasu pracy, miejsce zatrudnienia, jak i wysokość wynagrodzenia, jakie można otrzymywać.
Inaczej jest w przypadku zatrudnienia w podmiotach nauki i szkolnictwa wyższego. Zgodnie bowiem z art. 209 ust. 10 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2021 r. poz. 478 ze zm., dalej jako: ustawa) doktorant czy doktorantka nie mogą być zatrudnieni jako nauczyciele akademiccy czy pracownicy naukowi. Zakaz ten ma charakter bezwzględny – innymi słowy uczelnia albo inny podmiot nie może go uchylić. Zakaz ten dotyczy nie tylko podmiotu, w którym doktorant czy doktorantka się kształci, ale wszystkich uczelni i podmiotów naukowo-badawczych w Polsce.
Od tego zakazu obowiązuje jednak kilka wyjątków. Pierwszy z nich dotyczy osób, którym nie przysługuje stypendium doktoranckie. Są to przypadki osób, które posiadają już stopień doktora (zob. art. 209 ust. 1 ustawy), pracują w projektach badawczych i otrzymują wynagrodzenie w wysokości ponad 150% stypendium doktoranckiego (art. 209 ust. 1a ustawy) albo tacy, których łączny okres pobierania stypendium przekroczyłby 4 lata (art. 209 ust. 2 ustawy).
Drugi wyjątek dotyczy osób, które zakończyły ocenę śródokresową z wynikiem pozytywnym. Osoby takie mogą podjąć zatrudnienie jako nauczyciel akademicki albo pracownik badawczy. Jednak jeśli wymiar zatrudnienia przekroczy pół etatu – stypendium takiej osoby ulega obniżeniu do kwoty 40% minimalnego stypendium (czyli obecnie: 1461,48 zł). Przed przyjęciem zatrudnienia należy zatem uważnie rozważyć, czy będzie to dla nas rozwiązanie opłacalne pod kątem finansowym.
Ostatni wyjątek dotyczy osób zatrudnionych w projektach badawczych. Zatrudnianie doktorantów i doktorantek następuje tutaj bez ograniczeń. Jednak należy pamiętać o tym, że od września 2021 r. osoby, których wynagrodzenie przekracza 150% wysokości minimalnego stypendium doktoranckiego – tj. 3557,55 złotych przed oceną śródokresową i 5480,55 zł po ocenie śródokresowej – tracą prawo do stypendium.
Należy przy tym pamiętać, że ograniczenia te dotyczą wyłącznie zatrudnienia, tj. świadczenia pracy na podstawie stosunku pracy (umowy o pracę). Ograniczenia nie dotyczą wykonywania zadań na innych podstawach – w szczególności w ramach umowy o dzieło czy umowy-zlecenia. Nie ma również ograniczeń dotyczących możliwości pobierania stypendium w ramach projektów badawczych. Ograniczenia takie czasami wprowadzają podmioty finansujące projekty – np. jeden doktorant czy doktorantka nie może pobierać łącznie więcej niż 5000 złotych miesięcznie z tytułu zatrudnienia czy stypendiów finansowanych ze środków Narodowego Centrum Nauki.
Doktoraty wdrożeniowe
Od 2017 r. w Polsce realizowany jest program Doktorat wdrożeniowy, w ramach którego doktorant lub doktorantka prowadząc pracę naukową powinna rozwiązywać konkretny problem techniczny albo podobny. Doktorant taki czy doktorantka taka nie tylko są uprawnieni ale i zobowiązani do łączenia pracy naukowej z zatrudnieniem w przedsiębiorstwie. Doktorant czy doktorantka ma dwoje opiekunów naukowych – jednego z uczelni (promotora albo promotorkę) oraz drugiego ze strony pracodawcy.
O czym należy pamiętać podejmując zatrudnienie?
Zanim podejmie się zatrudnienie należy pamiętać, że podmioty doktoryzujące nie przewidują jakichkolwiek ulg z tytułu pracy zawodowej – jest się w takim samym stopniu zobowiązanym do realizacji programu kształcenia, w tym m.in. praktyk zawodowych w postaci prowadzenia albo uczestnictwa w prowadzeniu zajęć. Ponadto część zajęć w szkołach doktorskich oraz na studiach doktoranckich odbywa się w godzinach niepozwalających na połączenie ich z pracą zawodową. Zatrudnienie ma jednak korzyści – bardzo często praca poza uczelnią stanowi dodatkowe źródło inspiracji w poszukiwaniu problemów badawczych albo ich rozwiązań.
Niezależnie od motywacji należy rozważnie podejść do zagadnienia łączenia pracy zawodowej i doktoratu, biorąc pod uwagę nie tylko czynniki ekonomiczne, lecz także naukowe oraz swoje zdrowie – przepracowanie bowiem nie służy nikomu. Zwraca na to uwagę Krajowa Reprezentacja Doktorantów w ramach programu PhD Mental Health.
mgr Przemysław Mroczkowski
Lokalny Ambasador Praw Doktoranta KRD na województwo mazowieckie
Niniejszy tekst powstał w ramach projektu Lokalny Ambasador Praw Doktoranta organizowanego przez Krajową Reprezentację Doktorantów ze środków Budżetu Państwa pozostających w dyspozycji Ministra Edukacji i Nauki w ramach zadania publicznego Organizowanie i animowanie działań na rzecz środowiska akademickiego w 2021 r.