Realizacja projektów badawczych w czasie kształcenia doktoranckiego przynosi dużo radości i satysfakcji. Jednak, aby pozostać produktywnym na co dzień potrzebujemy również przerw od nauki i pracy badawczej. Jakie uprawnienia w tym zakresie przysługują doktorantom i doktorantkom?
Doktoranci i doktorantki szkół doktorskich mają corocznie prawo do przerw wypoczynkowych. Ponadto mogą ubiegać się o zawieszenie kształcenia. Mają także prawo do dodatkowego urlopu na przygotowanie rozprawy doktorskiej. W końcu ukończenie szkoły doktorskiej wpływa na ich późniejsze uprawnienia pracownicze. Omówmy je po kolei.
Przerwa wypoczynkowa w szkole doktorskiej
Zgodnie z art. 208 ust. 1 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2021 r. poz. 478 ze zm., dalej jako: ustawa) doktorantowi szkoły doktorskiej przysługuje prawo do przerw wypoczynkowych w wymiarze nieprzekraczającym 8 tygodni w ciągu roku. Doktorant ma prawo wykorzystać je w dowolnym momencie roku akademickiego. Jest to zmiana w odniesieniu do przepisów obowiązujących do 2018 roku, bowiem zgodnie z art. 198 ust. 1 uprzednio obowiązującego prawa o szkolnictwie wyższym przerwa wypoczynkowa musiała być wykorzystana w czasie wolnym od zajęć dydaktycznych. Za taką samą interpretacją przepisów opowiadają się komentatorzy ustawy – m.in. prof. Hubert Izdebski czy Anna Musiała.
Niektóre podmioty prowadzące szkoły doktorskie próbują w regulaminach szkół doktorskich nakładać ograniczenia, zgodnie z którymi przerwa wypoczynkowa może być wykorzystana wyłącznie w okresie wolnym od zajęć dydaktycznych. Tak jest np. w szkołach doktorskich Uniwersytetu Warszawskiego. Praktyka taka jest jednak niezgodna z przepisami ustawy.
Regulamin szkoły doktorskiej winien określać, w jakim trybie można skorzystać z przerwy wypoczynkowej i czego można a czego nie można wymagać od doktoranta lub doktorantki w trakcie przerwy. O podjęciu przerwy wypoczynkowej należy zawiadomić osobę kierującą szkołą doktorską albo konkretnym programem w szkole doktorskiej.
W trakcie przerwy wypoczynkowej nie można wymagać od doktoranta realizacji obowiązków wynikających z indywidualnego planu badawczego oraz programu kształcenia w szkole doktorskiej. Od osób kształcących się w szkołach doktorskich nie powinno się wymagać wypełniania żadnych obowiązków administracyjnym. W trakcie przerwy wypoczynkowej zachowuje się prawo do stypendium doktoranckiego.
Zawieszenie kształcenia w szkolne doktorskiej
Przepisy ustawy przewidują możliwość zawieszenia kształcenia w szkole doktorskiej. Zgodnie z art. 204 ust. 3 ustawy kształcenie w szkole doktorskiej ulega zawieszeniu na okres trwania urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu ojcowskiego oraz urlopu rodzicielskiego określonych w odrębnych przepisach. Zawieszenie następuje wyłącznie na wniosek doktoranta czy doktorantki a szkoła doktorska nie ma możliwości odmowy zawieszenia. Ponieważ przepisy ustawy nie stanowią inaczej zawieszenia takiego można udzielić również wstecznie, tj. na okres przed dniem złożenia wniosku.
Przykład: Maria została matką w trakcie kształcenia w szkole doktorskiej. Urodziła ona córkę 1 października 2021 r. W dniu 2 listopada 2021 r. złożyła wniosek o zawieszenie kształcenia na okres odpowiadający urlopowi macierzyńskiemu od dnia 1 października 2021 r. Dyrektor szkoły doktorskiej ma obowiązek udzielenia takiego urlopu od tego dnia.
Doktorantce, która urodziła dziecko przysługuje zawieszenie kształcenia, którego długość uzależniona jest od liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu. W przypadku urodzenia jednego dziecka doktorantce przysługuje 20 tygodni zawieszenia kształcenia; dwojga – 31 tygodni; trojga – 33 tygodnie; czworga – 35 tygodni a pięciorga lub więcej – 37 tygodni zawieszenia. 6 tygodni zawieszenia można wykorzystać jeszcze przed porodem, pozostałą niewykorzystaną część – po urodzeniu dziecka.
Ojcu dziecka przysługuje prawo do zawieszenia kształcenia wynoszące łącznie 2 tygodnie. Prawo to może być wykorzystane w okresie pierwszych 24 miesięcy życia dziecka. Zawieszenie może nastąpić w jednej części albo w dwu częściach, z których każda jest nie krótsza niż tydzień. Ojciec ma również prawo do zawieszenia w czasie odpowiadającym urlopowi na warunkach urlopu macierzyńskiego. Prawo to dotyczy przypadków, w których matka dziecka po odbyciu co najmniej 14 tygodni zawieszenia kształcenia zrzeka się prawa do dalszego zawieszenia kształcenia albo matka dziecka zmarła lub porzuciła dziecko.
Poza tym obojgu rodzicom przysługuje prawo do zawieszenia kształcenia w wymiarze odpowiadającym okresowi urlopu rodzicielskiego. Prawo do zawieszenia kształcenia z tego tytułu przysługuje po wykorzystaniu okresu zawieszenia kształcenia za okres odpowiadający urlopowi macierzyńskiemu. Wymiar tego zawieszenia wynosi 32 tygodnie – w przypadku urodzenia jednego dziecka albo 34 tygodnie – w przypadku urodzenia większej ich liczby. Jest to łączny wymiar zawieszenia kształcenia, przysługujący obojgu rodzicom. Z zawieszenia tego równocześnie mogą korzystać oboje rodzice.
Przykład: Katarzynie i jej mężowi – Tymonowi, urodziło się dziecko. Postanowili, że to Katarzyna, będąca doktorantką, zajmie się dzieckiem tak długo, jak pozwalają na to przepisy. W związku z tym zawiesiła ona kształcenie w szkole doktorskiej na 20 miesięcy, tj. na okres odpowiadający długości urlopu macierzyńskiego a następnie na kolejne 32 tygodnie, czyli okres odpowiadający długości urlopu rodzicielskiego.
Kwestie wypłaty stypendium podczas zawieszenia kształcenia opisane są w artykule Grzegorza Zębika pt. “Stypendium doktoranckie w okresie zawieszenia kształcenia w szkole doktorskiej”.
Chociaż nie wynika to wprost z ustawy to w ramach przysługującej im autonomii uczelnie i inne podmioty doktoryzujące w aktach regulujących funkcjonowanie szkół doktorskich mogą określić także inne przypadki zawieszenia kształcenia. Dla przykładu – na Uniwersytecie Warszawskim kształcenie doktoranta może być zawieszone na jego wniosek z dowolnej przyczyny, w szczególności zaś z uwagi na konieczności realizacji projektu badawczego, realizacji wyjazdów naukowych, czasowej niezdolności do realizacji kształcenia spowodowanej chorobą oraz konieczności sprawowania osobistej opieki nad chorym członkiem rodziny lub nad dzieckiem do 6. roku życia, lub posiadającym orzeczenie
o niepełnosprawności. Regulaminy innych szkół doktorskich mogą określać inne przesłanki zawieszenia kształcenia albo przyznawania urlopów.
Urlop na przygotowanie rozprawy doktorskiej i obronę
Każda osoba, niebędąca nauczycielem akademickim i pracownikiem badawczym, przygotowująca rozprawę doktorską lub przygotowująca się do obrony doktoratu ma prawo do dodatkowych 28 dni urlopu udzielonego w tym celu (art. 196 ust. 1 ustawy). Uprawnienie to przysługuje także osobom, które oprócz zatrudnienia jako nauczyciele akademiccy lub pracownicy badawczy są zatrudnieni na innym stanowisku (także np. na stanowisku administracyjnym lub technicznym w uczelni lub innym podmiocie doktoryzującym). W takim przypadku prawo do urlopu przysługuje wyłącznie w ramach stosunku zatrudnienia innego niż stosunek pracy jako nauczyciel akademicki lub pracownik badawczy.
Uprawnienie do dodatkowego urlopu jest jednorazowe i przysługuje na dowolnym etapie pracy nad rozprawą doktorską. Na samą obronę doktorantom lub doktorantkom niebędącym nauczycielem akademickim albo pracownikiem badawczym przysługuje dodatkowa zwolnienie z pracy (art. 196 ust. 2 ustawy).
Uprawnienia po uzyskaniu stopnia
Absolwentom i absolwentkom szkół doktorskich, którzy uzyskają stopień doktora okres kształcenia w szkole, nie dłuższy jednak niż 4 lata, zalicza się do się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze (art. 208 ust. 2 ustawy).
Przykład: Jan jest doktorantem w szkole doktorskiej. Przedstawił rozprawę doktorską podmiotowi doktoryzującemu a tym samym ukończył kształcenie po 3 latach i 6 miesiącach kształcenia w szkole. Okres, który uwzględnia się do okresu pracy to zatem 3 lata i 6 miesięcy.
Przykład: Maria jest doktorantką w szkole doktorskiej. Z uwagi na skomplikowanie badań, które prowadziła przedłużyła kształcenie o jeden rok. Jej kształcenie łącznie trwało pięć lat. Okres, który zaliczy się na potrzeby uprawnień pracowniczych to jednak tylko 4 lata.
Okres ten uwzględniany będzie na przykład na potrzeby ustalania uprawnień do urlopu czy dodatkowych składników wynagrodzenia nauczyciela akademickiego albo pracownika badawczego.
Podobne uprawnienie przysługuje doktorantowi lub doktorantce, którzy nie ukończyli kształcenia w szkole doktorskiej z powodu podjęcia zatrudnienia w charakterze nauczyciela akademickiego lub pracownika naukowego albo zaprzestania kształcenia doktorantów w danej dyscyplinie przez uczelnię lub inny podmiot doktoryzujący. Ta ostatnia przesłanka, w kontekście zbliżającej się ewaluacji jakości dyscyplin naukowej i możliwą utratą prawa do kształcenia doktorantów przez niektóre podmioty może mieć szczególne znaczenie. W tych przypadkach na potrzeby obliczania uprawnień pracowniczych uwzględnia się rzeczywisty okres kształcenia w szkole doktorskiej, jednak nie dłuższy niż cztery lata.
Podsumowując – doktorantom i doktorantkom przysługuje szereg uprawnień dotyczących prawa do zawieszenia kształcenia albo urlopu. Warto znać swoje prawa i z nich korzystać
Przemysław Mroczkowski
Uniwersytet Warszawski
Lokalny Ambasador Praw Doktoranta KRD na województwo mazowieckie
Niniejszy tekst powstał w ramach projektu Lokalny Ambasador Praw Doktoranta organizowanym przez Krajową Reprezentację Doktorantów ze środków Budżetu Państwa pozostających w dyspozycji Ministra Edukacji i Nauki w ramach zadania publicznego Organizowanie i animowanie działań na rzecz środowiska akademickiego w 2021 r.